Рыгору Барадуліну
- Жыў сабе год чатырыста назад у беларускім горадзе Рагачове небагаты, але добрага роду дваранін па прозвішчы Гервасій Выліваха1 .
- Быў ён з калена Давойнаў, з клана - Мячоў, а якога герба - за даўнасцю год забылася. Усёй маёмасці яго было - замак-развалюха, некалькі коней веку мафусаілава, латы, ды меч, ды яшчэ шахматная дошка, але затое быў ён багаты сябрамі і неабдзелены жаночай увагай.
- Сабою быў дзівосна гожы і пяшчотны, а паводзін - самых заганных. Хобаль, залётнік, піяка, задзіра, біток, бабздыр несамавіты. Не было на ўсёй зямлі беларускай падобнага яму. Ляхі такіх завуць - "завалідрога", а мы, людзі роду крывіцкага, "адарвірог", бо некалі, кажуць, такі ў самога Люцыпара рог сілком аддзерлі і зрабілі з яго келіх для пітва. Вады нальеш, і, сілаю самога рога, робіцца гарэлка. Я думаю - байкі гэта.
- І сябры ў яго былі адпаведныя. Андрэй Гарбаты з Брачыславічаў, Кірык Балабан з Гультаёў, Галляш Вясна са Свінчуковічаў ды яшчэ Іра Францічак, за пераплёт на служэнне надзелены вёскай Мазурыкі, родам багемец, але п'янюга і бабскі ліслівец - на трох беларусаў.
- Толькі ўсёй і працы ў іх было, што цягацца па корчмах і шынкарках ды па навакольных замках, калі гаспадара няма дома, піць віно, як Дняпро п'е Друць, ды дзярбаніць на лютнях і кімвалах багамерзкія песні.
- Неяк жылі. Ставілі і бераглі дзяды і прадзеды мёд і віно - і выпіць яго за адно жыццё было цяжкавата нават Выліваху. У лясах была жывая закуска, касулі ды туры. На балотах свіязі, кражныя чагронкі, гразавікі, сярухі, шылахвосці. У рэках судакі, калекі, або балабы2, самы, сіклы ды міроны, падусты, выразубы, язі ды галаўні, ляшчы ды бялёзны3, страдалы4, гусцёркі, свінні вадзяныя, сцярлядкі ды шчупакі.
- І з іншым неяк абыходзіліся. У той час Магілеў з Рагачовам нават у Маскву пастаўлялі гатовае адзенне. Краўцоў было - грэблю масці. Так што порты, чугі ды плашчы абыходзіліся танна.
- Набяруць гарэлкі, паедуць у лугі, дзіка заб'юць, ды на лаўцах пякуць дзічыну, ды песні гарлаюць - от і ўсё іхняе набажэнства Пану Богу за тое, што даў ім жыццё.
- Нораў у гэтай грамады быў Дняпровы - на вярсту пяцьсот сажаняў звіву, - так што ніколі не ведаеш, чаго ад іх чакаць.
- Нап'юцца ды, конныя, з кручы ў Дняпро скачуць. Або купяць за тры шэлегі плыт, усцягнуць на яго майно ды бочкі з Божай слязою, захопяць усіх дзяўчат з Вясёлай Слабады дый сплывуць так аж да Лоева. А мужам гарадскім у гэты час хоць ваўком вый.
- З Лоева вяртаюцца на конях, мечаных гетманскай клейнай. І кажуць па-рознаму. То - "падарылі", а то "купілі, плыт спрадаўшы". Ды яшчэ смяюцца бессаромна, зубы нахабныя прадаюць.
- Два разы стараста накладаў непарушную пячатку на іхняе дабро, за нясплату пазычанага. Думаў - сыдуць і ціха стане ў месце. То адзін раз яны - з нявыкруткі - загналі бацьку Палавуса, што дзесяць год са сваёй гайнёю па наваколлі блукаў і якога стараста з войскам спаймаць не мог.
- Загналі і забралі ў яго ўвесь скарб.
- А другі раз яшчэ мудрэй прыдумалі. Біскуп Смарагд хадзіў па наваколлі, зачыняючы грэцкага абраду цэрквы, а дабро іхняе рабуючы. Ездзіў, пёс касароты, як Мамай: наперадзе сам з войскам, а за ім абоз нарабаваны.
- То яны два вазы з футрамі, ваздухамі, залатымі дараносіцамі, ахвярнікамі, крыжамі святымі, дзе пацірамі і дзіскасамі ў яго адбілі ды павялі. Божую зрабілі справу, але не для славы Божай, а для мамоны сваёй. Так і не выкурылі іх з гнёздаў.
- У багатых, але пацёртых уборах, светлавокія, заўсёды на падпітку. Вакол лірны гуд і дудны роў. На сёдлах - жанчыны. На плячах - сокалы. У сэрцах - няма Божага страху.
- Рагачоўская грамада, усе мужы статэчныя і радцы, дзякуючы ім страцілі чалавечае падабенства. Ужо нібы не чалавечая зборня сядзела ў радзе і на капе, а статак галінастых аленяў. І не глядзелі алені адзін аднаму ў вочы ад вялікага сораму.
- Адабралі яны жонак у пана земскага пісара, і ў пана лоўчага, і ў пана старасты, і ў пана кашталяна, і ў пана наглядчыка за бабровымі гонамі. А сам Гервасій Выліваха звёў і паіў вельмі многіх, і нават каханку палкоўніка Чыжа. Палкоўнік спаймаў іх з ліцом і кінуўся быў біць, то яны палкоўніка напаілі пад прымусам і, п'янага, павезлі ў госці да рагачоўскага пробашча, дзе палкоўнік з пробашчавай аканомкай аскароміўся, учыніўшы свальны блуд. Пробашч раніцою, з гарачкі ды болем у галаве пакутуючы, закаціў імшу і на той імшы пана Чыжа пракляў у імя рымскай царквы да дзевятага калена.
- А потым здарылася дзіва. Знайшлі на замкавым падвор'і срэбную скрынку, якая ўпала з неба. Так нядаўна ўпала, што яшчэ цёплая была. А ў скрынцы - каштоўнасці. А на скрынцы - надпіс, што ўсё гэта дасылае святы Юры таму з горада, хто не парушыў ніводнага з Божых запаветаў.
- Над гэтай скрынкай счапіліся ўсе. І замкавыя вялікія людзі, і касцельныя, і людзі царквы. Кожны хацеў давесці, што гэта яму, а таму іншых усіх паплюжыў і выкрываў. І выявілася, што толькі садомскага граху ў горадзе і не было. І так гэта было брыдка, што сяляне пасля таго цэлы год баяліся ездзіць на торг - калі ўжо там такія начальныя людзі. Ледзь на захірэў горад.
- А скрынку тую, як выявілася потым, аб чым і дакумент быў завераны і схаваны ў ларніка5, зрабіў магілеўскі залатар Мацюшка.
- А каштоўнасці ўсе чыста былі непраўдзівыя, фальшывыя. Вось табе і Юр'еў тэстамент!
- Каменні тыя замовіў Андрэй Гарбаты, а скрынку - сам Выліваха. Дзіўны быў іхні хаўрус. Коней любілі - як татары ці вугры, сабакары былі - горш за ангельцаў, а ўжо што да жаночага полу - ратуй нас, Пане Божа, і злітуйся, гэткія антыхрысты.
- Вербенай валасы намосцяць ды пад камяніцы, да паняў. У вочы глядзяць, як анёлы, а ў саміх ніжэй спіны хвост д'яблаў. І словы ж аднекуль бралі - "сонца ты маё астатняе, лада мая, ветразь мой на шляху да вечнага спасення". А ноздры ў саміх - як у коней трапечуць.
- Калі б перад каралём Цыкмунам пала столькі замкаў, колькі перад імі жонак - кароль бы ўладарыў паловаю свету.
- Але каралю шанцавала не так.
- Нічога ім не маглі ўчыніць, нават калі Гервасій Выліваха зрабіў замах на жонку магілеўскага войта. Войт быў па ўзросту скупаваты.
- А жонка ў яго была баба добрая: чаго ні папрасі - не адмовіць.
- ...Няшчасны быў горад. Зусім нядаўна яго крымчакі абрабавалі і спалілі, за дваццаць сем год перад гэтым тое самае зрабіла маскоўская раць. Досыць, здавалася б, дык не: свой, нутраны, знайшоўся татарын, брыдкі Богу Гервасій.
- На духоўным судзе ўсю кампанію сарамаціў біскуп. Казаў, што самушчаюць яны народ самым сваім існаваннем, бо прымушаюць сумнявацца ў бясхібнасці Бога. Усё ж, маўляў, і яны Божыя стварэнні, дык палучаецца, што Ўсяведны накшталт дрэннага ганчара.
- Яны, аднак, не спалохаліся і дагмат бясхібнасці Бога падсеклі пад корань, кажучы, што нават ён робіць шмат непатрэбнага на гэтай зямлі. Напрыклад, цыцкі ў мужчын. Не было яшчэ на свеце мужчыны, якому б яны хоць раз спатрэбіліся. А калі Творца задумаў упрыгожыць імі мужчыну - то чаму прыляпіў іх на месцы, што заўсёды прыкрытае вопраткай?
- Біскуп толькі ротам зяваў, а потым, пасаромлены, напіўся і стаў думаць над гэтай прычынай. І чым больш думаў, тым больш піў, аж пакуль не папсаваўся ў розуме.
- У той час аб'язджала свае землі літасцівая каралева Бона з роду Сфорца, жонка яго каралеўскае мосці Цыкмуна. Завітала яна і ў свой рагачоўскі замак, якому столькі прывілеяў давала і фундатарам касцёла ў якім была. І ўладары места кінуліся да яе як да апошняй надзеі:
- - Маці літасцівая, ратуй! У Богу пачынаем сумнявацца. Унь Гервасій нават ігуменню Азяранскага манастыра звёў, і нічога яму з той прычыны не было, акрамя радасці.
- Каралева была літасцівая, але і строгая, і вялікі Цыкмун нездарма казаў, што пакуль яна над дзяржавай - аб маральнасці можна не непакоіцца.
- Выклікала яна да сябе Выліваху, і шмат плакалі ўсе ягоныя сябры, а асабліва Іра Францічак, што не вернецца ўжо да іх такі слаўны сябра і сабутэльнік, з якім так прыемна было заўсёды бавіць час.
- А Выліваха прыйшоў проста ў залатую палату, убачыў велікавокую жанчыну са строгім ротам, манаха-пісара і ката, усміхнуўся і сказаў:
- - Сонца табе заўсёды на шляхах, пані матка.
- - Сонца спальвае.
- - Ведаю.
- - То як ты насмеліўся, робак, самусціць спакой цэлай зямлі? І мне сонца жадаць.
- Яна была з Італіі, і Выліваха ведаў гэта.
- - Бо, думаю, мала табе яго ў нас.
- - Затое ў мяне іх тут два.
- - І абое далёка, - сказаў Выліваха.
- Стаяў і ўсміхаўся вішнёвым нахабным ротам. А валасы былі залатыя, і вочы светлыя. І зразумела Бона, што ён не просты курацап.
- - То што ж гэта ты робіш, Гервасій?
- - Нічога. Аднойчы я ўбачыў у палях Верасовую Жанчыну. Тую, што крыкамі палохае людзей, і потым абавязкова нехта памрэ.
- - То ж бо ўсе кажуць, што ты важдаешся з д'яблам.
- - Гэта нястрашна пасля некаторых жанчын... Дык вось, у яе былі распатланыя валасы, і крычала яна так, што ў людзей дрыжалі сэрцы.
- Гервасій усміхаўся.
- - А ты? - спытала Бона.
- Галава Вылівахі пяшчотна схілілася.
- - А я... пашкадаваў яе, пані матка. Яна была, відаць, прыгожая жанчына. І вось праблукала ўвесь век па верасовых пустках, палохаючы ўсіх жудаснымі воклічамі. Так і не зведала, якія паплавы за Дняпром, якое цёплае сена, як п'яніць віно, як не зразумееш, шэпт гэта ці шолах вярбы пад ветрам. Так і не зведала, як цвіце ружовы глог ля маёй камяніцы... Мне стала шкада яе. Мне шкада ўсіх - такое ўжо ў мяне сэрца.
- Бона апусціла веі.
- - Тлумач.
- - Добра. Толькі загадай выйсці... гэтым.
- - Чаму?
- - Яны не зразумеюць.
- Каралева загадала ім выйсці.
- - Чаму не зразумеюць?
- - Яны не ведаюць, што такое жыццё. Чорны таму, што ён манах. Чырвоны - бо ён варагуе з жыццём, выкручвае і выломвае тое, што Бог падарыў цэлым - на радасць чалавеку. І таму яны ворагі жыцця, ворагі Бога.
- - Але ты крыўдзіш людзей.
- - Я крыўджу мёртвых людзей. Жывога - не пакрыўдзіш.
- - А біскуп?
- - Ніхто яшчэ не піў, не еў, не спаў і не цалаваўся ў касцёле. А яны хочуць зрабіць касцёл з усяго свету. Як быццам Бог, пажадаўшы такога, не зрабіў бы гэтага сам... Даў жа нам для чагосьці лясы, і рэкі, і нават такую бескарысную рэч, як святло месяца.
- Усміхнуўся.
- - Цікава, якія валасы ў літасцівага пана караля, калі ў іх заблытаецца месяц?
- - Не ведаю, - суха сказала яна. - У мяне ёсць апачывальня.
- - Тады судзі мяне, каралева. Толькі памятай - гэта будзе суд хатняга лебедзя над дзікім.
- - Чаму ты так робіш? - з цікаўнасцю падалася да яго яна.
- - Жыццё кароткае, як захад. Вось сонца над вадою, а вось - у Дняпры.
- - Ты не верыш у рай?
- - Так не бывае, каб і тут і там было добра. А мне добра тут.
- - А мне - не.
- Веі Вылівахі задрыжалі.
- - Гэта не твая віна, гаспадыня. Людзі не ўмеюць жыць і таму кажуць пра заўтра, якога не будзе. Сёння мы верым і мучым сваё беднае цела, а заўтра затое будзем жыць. Сёння мы адмаўляемся ад сэрца ў імя велічы, але заўтра нам дадуць узнагароду. Сёння вырываем з сэрца любых, бо нам трэба ўзвялічыць каралеўства, але заўтра мы будзем кахаць.
- Голас у яго быў, як скрыпка:
- - І ты... не думаеш, што аб той самай велічы, напэўна, думаў і Канстанцін Вялікі, а зараз яго Візантыя, нарабіўшы крывавых брыдкасцяў, ляжыць у тле і праху. І нічога не засталося. Ні велічы, ні нават кахання першага кесара. Бо яго не было. То каму ад гэтага лягчэй? Я не хачу, пані.
- - Царква патрабуе для цябе вогнішча.
- Выліваха паціснуў плячыма:
- - Што ж. У апошнюю ноч у мяне будзе больш успамінаў, чым у Канстанціна Вялікага. І я не пакіну пасля сябе другой Візантыі, акрамя любові. А яна непадуладная туркам... А табе парада - жыві. Апачывальня - гэта як забойства.
- - Позна.
- - Позна бывае, як кажуць, толькі ў труне. Але я не веру. Я так люблю жыццё - бо проста жыву! - што не магу верыць нават гэтаму.
- - Раніцай я клікну варту. Чаго б ты хацеў у гэтую апошнюю ноч?
- - Любові.
- - Гэта немагчыма, - амаль варожа і жорстка сказала яна.
- - Тады - зрабіць табе апошнюю паслугу. Паказаць гэты свет... Толькі не трэба іншых.
- І, кажуць, яна згадзілася. А ён павёз яе адхонамі на бераг Дняпра да сваёй камяніцы. Камяніца была старая, з абваленымі зубцамі і без брамы. Але затое вакол белымі ў цемры аблокамі цвіў глог, святлела брызгліва і ўгадваліся па водару шыпшына і бружмель.
- Месяц узышоў над ракою. І нарадзілася два светы. Адзін распасцёрся вакол, а другі перапоўніў Дняпро. Глыбока-глыбока, аж да апошняй зоркі.
- Бона паглядзела на мужчыну і ўпершыню ўбачыла месячнае святло ў яго валасах.
- ...Яна гаварыла з ім пра Бога і яго запаветы, кажуць, аж шэсць тыдняў, да дня святога і апосталам роўнага князя Ўладзіміра.
- Усе бачылі, як стараецца яна вярнуць гэтую аблудную душу на верны шлях, і нават кароль быў бы задаволены, убачыўшы яе намаганні ў доўгіх дыспутах. Яна ведала, што адзін схілены варты сотні верных, і таму была вынаходлівая і няўтомная, не шкадуючы для справы веры ні дня, ні ночы.
- А потым паехала, так і не пахіснуўшы Выліваху ў яго абрыдлівай і закаранелай ерасі і, галоўнае, не пакараўшы яго. Дзіўна, на вуснах яе не было горкай усмешкі, што спадарожнічае паражэнню, а вочы былі прасветленыя, нібы яна ўдастоілася сузіраць святы Грааль, які, як вядома, ёсць вышэйшая ісціна.
- Ніхто не ведаў, што яна нават узнагародзіла пана Выліваху: за стойкасць, з якой трымаўся ерасі. Падарыла яму залаты з партрэтам вялікага Цыкмуна, каб заўсёды памятаў розніцу між сабою і ім. Гервасій прасвідраваў у ім дзірку і стаў насіць на шыі замест святога агнусека. І як іншыя супакойваюцца, пазіраючы на Божага агнца, так Выліваха, калі ў яго быў дрэнны настрой, выцягваў залаты ланцужок, назіраў знаёмыя рысы, чытаў надпіс "Sigis-rex-polo"6 - і яму рабілася лягчэй.
- Бона не была б жанчынай, каб не прыдумала яшчэ і такога.
- ...Усе спадзяванні начальных людзей пайшлі марна. Радцы дзерлі на сабе валасы. Ніхто ў свеце больш не мог вызваліць іх ад нечасцівага Гервасія. Ніхто, бо вышэй каралевы нікога не было.
- Яны, аднак, памыляліся. У той час, калі Гервасій з сябрамі паляваў на звера і птушку, граў з Ірай у шахматы, калі за вокнамі лье восеньскі дождж, і ўзімку ляжаў на шкурах з каханай (а ля галоў іхніх скакаў у каміне цёплы агонь) - другая жанчына рыхтавалася прыйсці да Вылівахі, каб пазбавіць яго - асалод, а горад - пазбавіць ад яго.
- І вышэй за гэтую жанчыну не было нікога на зямлі. Нават Бона была ніжэй за яе.
- Яна прыйшла ў самы салодкі час, калі вакол камяніцы толькі-толькі збіраліся зацвісці расны ружовы глог, раскошны бружмель і жаданая, як жыццё, шыпшына. Прыцягнулася па звілістай сцежцы, цяжка перастаўляючы ногі, якія дрэнна згіналіся, закінуўшы на тулаве чорны плашч, нібы ёй было халодна, і ўсміхаючыся вечнай і нязменнай усмешкай, ад якой кідала ў жудасць. А за спіною ў яе была каса, бліскучая, нібы ў апошні дзень сенакосу.
- - Дзень добры, Выліваха, - сказала яна.
- Выліваха сядзеў пад кустом глогу і папіваў салодкую раманею. Свяціла цёплае сонца, і пчолы таўкліся ля шпунта бочкі, з якой ён напаўняў свой келіх. Убачыўшы госцю, Гервасій адторкнуў шпунт, і, пакуль напаўняў яшчэ адзін кубак, пчолы віліся над тугім чырвоным струменем.
- - Пі, - сказаў ён, - яшчэ зусім нядаўна і я думаў, што дзень гэты - добры.
- Смерць узяла шклянку і, прысёрбваючы, села на каменную лаву. Пчолы шкодзілі ёй, і таму яна адламала галінку барбарысу з бутонамі і пачала абмахвацца ёю...
- Гервасій глядзеў на галінку.
- - Нешта ты рана, - сказаў ён.
- - Дарма. Не ты, а я вызначаю час. Хадзем. Тут занадта пахне жывым.
- - Чакай хвіліну.
- Ён наліў яшчэ келіх і, прыплюшчыўшы вочы, з уздыхам пасалоды выпіў яго. А потым - адкінуў убок.
- - Хадзем.
- - Ты не хочаш ні аб чым папрасіць? - спытала яна.
- - Ты ж не пусціш мяне зрабіць яшчэ адзін пасеў? - усміхнуўся ён. - Ты - варожая руні.
- - Не пушчу.
- Выліваха нахабна глядзеў у яе вачніцы.
- - То пайшлі.
- Ён пашукаў чагосьці вачыма і знайшоў гэта: першую кветку шыпшыны. Адламаў яе і прышпіліў да грудзей.
- - Бачыш, - сказаў ён, - мы з табою як на вяселле ідзём. З кветкамі.
- - Нашто ты яе зламаў?
- - Гэта - мая зямля. І яна застанецца са мною, пакуль ты не адсячэш у апраметнай маёй галавы.
- Ён прычыніў за сабою фортку, зірнуў на раскошныя глогавыя агароджы і гатовы быў ісці за госцяй.
- Дзяўчына-сялянка ішла паўздоўж зялёных платоў.
- - Чакай, - сказаў ён Смерці. Падбег да белай танюткай постаці і моцна пацалаваў дзяўчыну ў прыадкрыты рот.
- - Во-ох, - ціха сказала яна, пазіраючы на яго шырокімі прамяністымі вачыма.
- - Бывай, мая прыгожая, - сказаў ён.
- І пайшоў за Смерцю. Дзяўчына з жахам і пакутай глядзела яму ў спіну. Госця касілася на легкадумнага Выліваху і ўсміхалася вечнай усмешкай.
- - Я прыйду за ёю праз сорак год, - з'едліва сказала яна.
- Выліваха паціснуў плячыма:
- - Нічога. Зараз я даў ёй неблагі ўрок. Апошні ў жыцці. А колькіх яна яшчэ навучыць. Ты кажаш лухту, кума.
- Ён паправіў на спіне лютню і рушыў поплеч са Смерцю. Ішоў, здольны кожную хвіліну паваліцца і разбіць нос, бо зусім не глядзеў пад ногі, задзёршы твар у гарачае неба, пад якім нястомна звінелі несмяротныя беларускія жаўрукі.
- Курносая маўчала.
- - Больш за ўсё я не люблю прыходзіць па такіх, як ты, - урэшце сказала яна. - Яны такія прагныя да жыцця, што я пачынаю думаць: ці не памылілася я са сваёй работай. І яны так любяць гэтую зямлю, што я ў сваіх пячорах пачынаю на хвіліну зайздросціць ім.
- Гервасій не адказаў. Галава ў яго была закінутая, нібы ў сляпога, грудзі шырыліся, ноздры трапяталі.
- А над ім былі неба і гарачае святло.
- ...Бліжэйшыя ад іх уваходы ў пекла знаходзяцца, як вядома, даволі далёка ад Рагачова.
- Адзін з іх ляжыць на дне Равучага возера, што пры Іпуці (нездарма ж там так раве вада, нібы нехта глытае яе на дне).
- Кажуць, гэта зроблена, каб ніхто з жывых не трапіў у апраметную і яшчэ каб жывіць падземныя воды і катлы.
- Так што ісці нашым спадарожнікам было далёка, на што Выліваха ўвогуле не наракаў. Ішоў. Дыхаў салодкім паветрам. Зрэдку перацягваў на грудзі лютню і браў некалькі акордаў: