Быў. Ёсць. Буду. - прысвячаецца Уладзiмiру Караткевiчу

Маці беларускай прысвячаю

Прадавалася Радзіма.

Яна прадавалася з беднаю сваёю зямлёй, са старажытнымі пушчамі, з блакітным крышталем рэк і квітнеючымі лугамі, з вадою і небам, замкамі і халупамі, з матчынай ласкай і ўсмешкай дзіцяці, з мудрымі дзядамі і пяшчотнымі дзяўчатамі, з камянямі старажытных будынкаў, з крывавай гісторыяй народа, з яго сучасным і будучым, з яго воляй.

Прадавалася Радзіма.

Яна прадавалася цалкам і ўразбіўку, за грошы і напавер. Прадавалася кожным, хто не ленаваўся, і кожнаму, хто пажадаў бы крывадушнаму другу і крыважэрнаму ворагу.

Даражэй прадаваліся правы феадалаў на ўладу, танней - вера і зусім танна - чыстая, як золата, беларуская мова.

Было кепска. Толькі што адгрымела паўстанне Усця і іншых вёсак на Дняпры і на Сожы. Паслугачы Радзівіла з перапуду сунулі татарам (аднекуль з-пад Мінска) грошы і разам з імі ўзяліся душыць людзей Рыпячага Кола.

Адсячэнне галавы і калесаванне зрабіліся звычайнаю справаю, і маўчанне было глыбокім, а падзенне нізкім. Трупы галоты былі ўсюды: на шыбеніцах, на дне сажалак, у каменных мяшках.

І кожан баяўся сказаць слова.

І ўсё ж такі ўладары калаціліся ноччу, і холад ахапляў іхнія душы, калі ім здавалася, што недзе рыпяць колы мужыцкіх вазоў.

А пад зямлёю, што піла ў апошнія часы не дажджы, а кроў страчаных, нешта рухалася і імкнулася прабіцца на свет і пакуль што толькі шарудзела.

Гэта рос Гнеў.

Чалавека баяліся, бо ён ехаў на жылістым і быстрым коніку, быў даволі малады і, відаць, моцны і меў за поясам два пулгакі і цяжкі бязмен з гранчастай галоўкаю.

І ўсё ж ён абмінаў гасцінец, едучы па палявых дарогах, якія танулі ў пыле.

Ад сустрэчных вялікіх "загонаў"-атрадаў ён загадзя хаваўся ў гай або ў хмызнякі, ляпаў каня па крыжы і, калі той звыкла клаўся на зямлю, сядаў поруч, неахвотна жаваў сухары, і твар яго, звычайна вясёлы і разумны, перакрыўляўся грымасай нянавісці.

Міма праляталі чорнай хмарай пад дзікі роў бубнаў смілавіцкія татары на касматаногіх коніках, паволі ехалі панскія загоны, часам ехалі ўзброеныя гайдукі ў чакменях расолавага¹ колеру з рацішчамі² і шаблямі. Звычайна такі загон узначальваў паюк³ з павязкай колеру герба на галаве або нават сам пан у жупане і кунтушы паверх яго.

Шукалі ўцекачоў.

Яны ехалі, апрануўшыся як на свята, важна і спакойна, а ён, сапраўдны гаспадар гэтай краіны, павінен быў даваць ім дарогу і ляжаць у хмызах, як зацкаваны воўк.

Не спяваліся песні, не лез у глотку кавалак хлеба. Чалавек пачарнеў, шчокі яго запалі, твар стаў брыластым.

І мімаволі з яго глоткі вырывалася:

- Пачакайце, дамо мы вам у косці.

Хто быў гэты чалавек, чаго ехаў у напрамку сапраўднага пекла, ачага паўстання, чаго вырушыў, што выгнала яго з хаты, дзе толькі і мог у тыя дні адчуваць сябе ў адноснай небяспецы чалавек? Па твары ён мог быць гараджанінам, па руках - мужыком, па вопратцы - шляхціцам, па бязмену - купцом; па рашучасці, з якою ён ехаў па старой Прапойскай дарозе, гэта быў, ва ўсякім разе, вельмі мужны чалавек - толькі гэта і можна было сказаць напэўна.

Прыцемак гатаваўся агарнуць зямлю, калі ён звярнуў з дарогі і, быццам выгадваючы час, хутка паскакаў на поўдзень, у напрамку да Сожа. Тут ехаць было выгодне: пачыналіся нетры з магутнымі ялінамі, з цэлымі вадаспадамі мхоў, якія ліліся між дрэў, па адхоне. Хавацца было няма чаго, сюды амаль не заходзілі карныя загоны, а разбойнікаў чалавек, відаць, не баяўся: гэта ўсё ж былі "свае".

Было ўжо цемнавата, калі ён, некалькі разоў зверыўшы па нейкаму шматку лубу свой шлях, выбіўся на закінутую каралеўскую борць.

Палазнікі, што выдзіралі мёд, відаць, год дзесяць не былі тут, і пчолы пакінулі старыя карэнікі, што яшчэ віселі на дрэвах. Капыты каня ступалі асцярожна, на конніка зверху сыпаліся сухія крыльцы пчол ("Мусіць, і куніца-мядоўка гасцявала тут" - падумаў ён).

На галіне дрэва вісеў забыты лубок⁴. Чалавек зняў яго - соты ляжалі там, мёд паспеў зацукравацца і счарнець.

"Вось так і наша краіна, - падумаў чалавек. - Палазнікаў няма, лубкі вісяць пустыя, сапрэлі лезівы, што дапамагаюць бортніку лезці на дрэва, куніцы прагныя ядуць мёд, разляцеліся працавітыя пчолы. Хіба магчыма так жыць? А борць была добрая. Пэўна, не менш як тры мёдніцы мёду за палаз выдзіралі і ў кожнай дванаццаць гарнцаў. Няма жыцця! Вакол кожнага маёнтка "крэс". Едзеш - плаці грошы. Гандлюеш - бяруць за глотку, бо адбіваеш грошы ў караля. Судзiцца - засудзяць, а выйграеш справу - плаці "паметнае" суду гэткае, што лепш бы прайграў. Сялян-бортнікаў б'юць карбачамі - не рабіце шкоды каралю. Знішчаюць народ!!!"

Невясёлыя думкі раіліся ў галаве чалавека, калі ён ад борці выдзіраўся па ледзь прыкметных засечынах, па закінутых бабровых жэрэмях⁵ на ўзлессі. Было ўжо добра поначы, калі дрэвы пачалі радзець і ён пабачыў цьмяную істужку Сожа, лугі і невялічкі хутар, або, лепей сказаць, пачынак, хат на дваццаць, што прыткнуўся непадалёку ад узлесся. Дзе-нідзе міргалі агеньчыкі, цёмныя садкі ахапілі хаткі, ласкавая стаяла ціша.

Але нават гэты мірны малюнак не радаваў конніка.

"Яго хата, як казалі, апошняя злева".

І ён паволі паехаў вулкаю. Ціхая вуліца беларускай вёскі яшчэ не спала, але як толькі тупат капытоў прагучэў у цішы - шмат што змянілася. Гаснулі агеньчыкі ў некаторых вокнах - мусіць, гаспадары з трывогаю слухалі ўпэўнены стук капытоў, сядзелі ў цемры і чакалі.

Пахла гноем, цёплым малаком.

Коннік адчуў, як нешта зашчыпала яго вочы, цвёрды камяк стаў у глотцы.

"Божа! І да гэтага давесці?!"

З канца пачынка нечакана пачалі даносіцца гукі спеваў. Гэта было дзіка ў такім месцы і ў такі час. Коннік пабачыў вялізную хату, крытую цясінай, каля яе сад і цёмныя плямы нейкіх дваровых будынкаў.

Вокны былі ярка асветлены, на высокую галерэю вакол хаты выляталі часам гукі рогату і спеваў. Да конавязі былі прывязаны коні, стаялі валакі, вазы і котчыя вазкі⁶, крытыя зверху.

І раптоўна прыгожы высокі мужчынскі голас вылецеў з акон і паляцеў над пушчаю, над Сожам. Спявалі па-лацінску нейкую песню, накшталт шкалярскай, і яна гучэла язычаскай радасцю жыцця, страсцю і дзёрзкасцю:

Чалавек адчуў радасць, бо добра, што можа быці на свеце такі голас, і адразу падумаў:

"Але гэта Вецер. Вецер не падабаецца. Зашмат гуляе".

Жанчына стаяла на ганку, калі прыезджы, прывязаўшы каня, накіраваўся да хаты. Агонь скупа асвятляў яе зграбную, трошкі цяжкую постаць, цёмную казнатку⁷ і рантух⁸, які ляжаў на плячах і падаў стуль амаль да зямлі. А вышэй быў твар як з грэцкай іконы і вялікія сухія вочы, якія дапытліва глядзелі на невядомага.

У акно прыезджы пабачыў вялікі пакой, сталы, моцна напітых гасцей і таго, каго шукаў. Той смяяўся, узняўшы кубак, а поруч з ім сядзела і з захапленнем глядзела на яго дзяўчына, зусім маладзенькая, з нявінным тварам і разумнымі вачыма. Рубок⁹ яе быў блакітны, рука з тонкім залатым пярсцёнкам ляжала ў руцэ суседа, тонкі шлягавы вянок прыгожа падтрымліваў дзіўнай прыгажосці залатыя валасы. На вачах яе былі радасныя слёзы, і нават прыезджы збянтэжана буркнуў:

- Вось бы й паляцела. Бач, дзяўчо. А так нічога асаблівага. Галава і два вуха... - І спытаўся ў жанчыны: - Што гэта ў вас?

- Заручыны сына, - адказала тая прыемным грудным голасам.

- Ці ўдома Вецер? Скажыце яму, што яго выклікае Васіль Вашчыла.

- Можа, пойдзеце ў пакой да іх?

- Не, я пачакаю на двары. Не трэба.

- Пачакайце тут. - Жанчына адчыніла дзверы ў бакоўку і пакінула Вашчылу аднаго.

Амаль адразу ён пачаў яе голас:

- Сыне, там цябе нейкі лёзны¹⁰ чалавек пытае.

- Добра, матулька, зараз выйду.

Вашчыла агледзеўся. Пакоік быў невялічкі. Печ з маляванымі кафлямі зразала адзін кут, стаяў стол, ля яго крэсла з падлакотнікамі. Ложак, засцелены самаробным пакрывам у шашачкі, гліняны рукамыйнік - вось і ўсё. На стале скураная чарніліца з "інкаўстам", гусінае пяро і дзесятак кніг у скураных пераплётах.

Узяў адну кнігу - лацінская. Ледзь разабраў. Пра колы нейкія. Стварыў - Купернік. Узяў другую - "Трышчан і Ізота".

"Мудрагеліць Вецер. Не да "колаў" - была б жывая душа".

Непрыкметна з'явілася жанчына, паставіла на стол гліняную панву¹¹ са смажанай міронай, талерку з ласіным языком у воцаце, сотавы мёд і "ўдаву" (бутэльку ў выглядзе абаранка - налі гарэлкаю, надзень на руку і хадзі да ўдовага кума) з горкім траўнікам.

- Вы падмацуйцеся, сын хутка выйдзе. Ды ўжо выбачце нам - такі дзень. Я вельмі радуюся за сына. Агата - цудоўная дзяўчына. А вы самі, прабачце, скуль?

- Я прыяцель вашага сына па Крычаву. Разам жылі, добрыя знаёмыя...

- А Божа ж мой! Дый чаму ж гэта вы адмаўляецеся пайсці? Гэта ж для яго будзе гэткая радасць! Ну хадзем! Ну я вас прашу!

- Не, мне туды нельга, - адрэзаў Вашчыла.

- А зараз вы скуль? - спытала маці.

- Проста з Крычава.

- Так, мой сын даўно не быў там. Прыехаў сюды - а тут яна. Ну й добра. Зараз ехаць небяспечна. Кoіцца мярзота страшэнная. Душыць людзей - гэткая поскудзь! Да нас ім цяжка дабрацца, але ад гэтага не лягчэй. Што гэта будзе? Адзін воўк здае на водкуп другому вёскі. Навезлі фактараў, рабуюць паспалітых. Гора!

- А што гэта вы са мною так адверта? - спытаў Вашчыла.

- А таго, што бачу мазалі на вашых руках. Ну добра, вы пачакайце. Сын хутка выйдзе.

Сын пачаў есці і добра зрабіў, бо толькі праз гадзіну рыпнулі дзверы бакоўкі, увайшоў Вецер і, пабачыўшы Вашчылу, пабялеў, хоць і не змяніўся ў твары.

- Гэта ты? Чаму ж мне маці не сказала?

- Я казаў, але яна, мусіць, забылася.

Мужчыны пацалаваліся тройчы, і Вецер са шчырай радасцю сказаў:

- Вось добра, што прыехаў! А ў мяне шчасце.

- Бачу, - адказаў Вашчыла суха, - няўчаснае шчасце.

Вецер прысеў на ложак. Толькі тут можна было заўважыць, якія непадобныя яны былі адзін на другога.

Вашчыла сядзеў як уліты ў крэсла. Сталая, магутная постаць, вялікія рукі селяніна, жылаватыя і мазалістыя, шырокія грудзі і плечы.

Ён, відавочна, належаў да таго гатунку людзей, якія выклікаюць да сябе любоў з першага позірку, якіх кахаюць дзяўчаты, і нават мужчыны адчуваюць да іх нейкае цёплае пачуццё, жаданне падкарацца гэтаму чалавеку, рабіць тое, што ён хоча, - магчыма, таму, што ён разумны і добры, магчыма, таму, што ён - верны сябра, а хутчэй за ўсё таму, што невыказны давер струменіцца ад гэтай істоты, ад яе павольных рухаў, ад сумленных вачэй. Яны заўжды добрыя сябры, цудоўныя бацькі і верныя, пяшчотныя мужы, з якімі жонка, як кажуць, пражывае век не за палатняны мех. Звычайна ў іх бывае пад старасць не менш як дзесяць дзяцей.

Галава Вашчылы сядзела горда на моцнай шыі, і была яна, гэтая галава, ёмістая, з добрым чэрапам. Нос прамы, губы трошкі адтапыраныя наперад, з прыемнымі коскамі ў кутках рота.

Вочы былі блакітныя, светлыя, нават занадта светлыя, і нешта добрае і нават трошкі соннае і хітраватае бачылася ў іх. Высокі белы лоб вянчала грыва залаціста-каштанавых, вельмі мяккіх валасоў, якія бесхарактарна валіліся наперад і назад, хваляй падалі на лоб. І толькі дзве ледзь прыкметныя рыскі паміж брывей казалі, што гэты чалавек можа быць іншым. Толькі і ўтрапёнасць і злосць яго былі ад дабраты.

Вецер таксама меў мяккія залацістыя валасы, але на гэтым падабенства канчалася. Быў ён худы, хоць моцны, высокі, з доўгімі нагамі.

Нешта пяшчотнае і прыродна-грацыёзнае было ў яго постаці. Лёгкія доўгія валасы, вялікія сінія вочы пад пушыстымі веямі, караткаваты нос, рот, які ўвесь час смяяўся, вельмі прыгожы голас. І ўвесь ён быў, як смык, гнуткі і пявучы. Не чалавек, а нешта накшталт салаўя, створанае дзеля таго, каб услаўляць свет і святло і жыццё.

Нягледзячы на нясхожасць, яны моцна буршавалі¹² і любілі адзін аднаго.

І вось гэтыя два чалавекі сядзелі адзін супраць аднаго і маўчалі.

- Вецер, мы пачынаем на тым тыдні, - сказаў Вашчыла.

- Толькі Крычаў?

- Павінны дапамагчы навакольныя вёскі. Пашлём сотню коннікаў з агнявымі віцамі¹³. Калі не адашлюць войска, адкладзём, але ненадоўга. Цярпець больш няможна. Крычаў - гэта кацёл з варам. Вымагаюць, каб я аб'явіў сябе ўнукам Багдана-Хвёдара Хмеля. Ягонае імя - наша зброя. Януку Дубатолку і Балабановічу з хлопчамі ў пушчу пашлём сыкгнеты¹⁴ з нашай пячаткаю - няхай ідуць на дапамогу. Цяпер, што будзеш рабіць ты... Ты павінен быць у Крычаве - збройнікі табе вераць і без цябе могуць адмовіцца, інакш я не ехаў бы сюды. Пашлеш лісты Раману Туру ў Прапойск і іншым. Ты абавязкова павінен быць. Ты мая правая рука, бо ты вельмі пісьменны чалавек і без цябе немагчыма. Зразумеў?

Змоўк, чакаў адказу. Вецер сядзеў, апусціўшы галаву, потым узвёў яе:

- Ты кажаш пра Хмеля. Пры ім паўстала ўся Белая Русь, усё Палессе. Міншчына, падняпроўскія гарады. Нам дапамагалі казакі. І ўсё ж нас разбілі. Сярод казакоў знайшліся здраднікі накшталт Івана Нячая, шпегі лазілі і тут і там. І мы гінулі без дапамогі. Самі казакі ледзь адбіліся з дапамогаю Масквы, а іхнія браты за Дняпром і зараз гінуць у пакутах. А тут адзін маленькі Крычаў і сяляне з іхнімі косамі. Нас немінуча разаб'юць, браце.

Вочы Вашчылы заліла ціхая туга.

- Ты думаеш, я сам гэтага не ведаю, браце? Добра ведаю. Справа толькі ў часе. Магчыма, мы не пражывём гадзіны, магчыма, што пратрымаемся гады з тры... Але змагацца трэба. Трываць немагчыма. Людзі пакутуюць, а гэтыя панічы адчуваюць сябе гаспадарамі і мучаюць нас, як жадаюць, бо лічаць нас за цялят, якія не здолеюць супраціўляцца. Іхняя памяць вельмі кароткая, як у ката, якога хоць і наторкаюць носам, я ён тое самае. Вельмі хутка забылі, як ад жаху скавыталі перад намі. Калі б мы ім паказалі, што мы - волаты, яны б сцерагліся катаваць нас. Трэба ім напомніць. Магчыма, крывёю Крычава трэба купіць адносны спакой усім. А можа, і перамога. Мы ж бачым, што яны прагнілі, як бурак. Трэба пашкадаваць сваю радзіму, Вецер.

Вецер рашуча скалануў галавою:

- Не, Васіль. Я не думаў, што гэта так хутка. Ты бачыш, сёння...

Вашчыла няўмольна перарваў яго:

- Ты абяцаў. І, да таго ж, я не думаю, што праз год ці два, калі будуць дзеці, будзе лягчэй. Мы не ведаем дня ані гадзіны, калі трэба аддаць жыццё. А трываць нельга. Глянь на вёску Ліпічна. Яны вывелі людзей ва ўрочышча Філазопаўскі Грунт і загналі ў балота. Маткі працягвалі ім дзяцей, патапаючы, а яны смяяліся. А вёску знішчылі і месца зааралі. Разумееш, браце?

Вецер вагаўся нядоўга:

- Так, гэта жахліва. Але... я не магу кінуць Агату. Васіль, браце! Бачыш, будзе сонца... усё зелянее... зараз зоры над зямлёю... песні і раптам магіла, робакі. Бр-р!

Рыскі між брывей Вашчылы сталі рэзкімі.

- Ты, здаецца, забыўся, Вецер, што ў гэтым жыцці за ўсё трэба плаціць і часам нават крывёю. Жыццё - гэта жорсткая штука. Сёння ты прапіў лашт жыта і ў ім 24 чвэрці, а колькі трэба пацець, каб яго ўзрасціць. Акрамя таго, цябе абралі людзі - і ты падвядзеш іх.

- Ведаю. Я не баязлівец, але я проста не магу. Жыццё, радасць - і не пабачыць, не зведаць той, што стала сёння маёй нявестай. Пакінуць гэту прытульную зямлю, лагчыны, сытыя бугры, такія ласкавыя, цёплыя. Бо я ж ведаю: хоць трываць і немагчыма - але ж мы загінем, загінем немінуча. Іхняя моц, іхняя жорсткасць яшчэ не былі дасюль перможаны... І вочы Агаты.

- Ажаніся зараз, - быстра кінуў Вашчыла.

- І пакінуць маладую жонку?

- Не жаніся.

Маўчанне. Потым Вашчыла сказаў:

- Сынок, будзь сумленным і не чапай яе. Не трэба. Хадзем. Корд¹⁵ як маланка ў тваіх руках. Няхай Агата застанецца дзяўчынай. Светлую памяць зберажэ яна пра цябе, пра твой голас, агністыя вочы, моцнае цела. Ведаеш, мы часам павінны ахвяраваць сабой той маці, якая прыняла ў сябе твой пупок і з часам прыме цябе. Можна жыць без жонкі і дзяцей, нават без бацькоў, хоць і цяжка, але немагчыма жыць без Радзімы; яна ў цябе адзіная, сынок. Калі бачыш, што ёй плююць у святыя вочы, - паступіся жонкаю, не заўдавай нявесце залішніх пакут.

Вецер адказаў цвёрда і змрочна:

- Не, не магу. Я шмат думаў і... уяўляў. Я не баюся бойкі, але як падумаеш, што схопяць... Як смяяцца, калі пераб'юць ногі, якімі табе яшчэ шмат год хадзіць па цёплай зямлі, калі кладуць жар у рот, які спяваў, піў віно і цалаваўся. А гэтая ноч перад стратай, калі думаеш, што ёсць ружовыя змярканні і марозныя ранкі, калі срэбная трава і кроў бурліць у жылах і ёсць легенды ў кнігах - і ўсяго гэтага ты не перажыў, не перебачыў. А-а-хх!

Вашчыла павольна ўстаў. Галава яго амаль даставала да столі. Вялікі сум адбіваўся ў яго вачах, калі ён сказаў Ветру:

- Я ведаю, што ты не баязлівец, але я не думаў, што можа быць на свеце чалавек, які можа сціскаць у абдоймах жонку, калі народ ягоны сціснулі ў ланцугах і калодках; які раскінуўся на траве і глядзіць у глыбокае неба, калі ягоны народ раскрыжавалі і ён глядзіць у вочы кaтам і думае апошнімі думкамі, хто яшчэ тыцне яму дзідаю ў бок. Трасца з табою, жывацей тут...

Нешта спалахнула ў вачах Ветру, але хутка згасла, і ён толькі спытаў з адчаем:

- Ну скажы ж ты мне, як перамагчы жаданне жыць?

Вашчыла не адказаў. Ён запіхнуў пулгакі за пояс і толькі ля самых дзвярэй суха кінуў:

- Бывай. Я рызакаваў жыццём, едучы да цябе, і, як бачу, дарэмна. Памятай, загінем праз цябе. Калі надумаеш - прыходзь у Крычаў праз тыдзень, апоўнач. А пакуль што, прабач... я не магу аддаць табе развітальны пацалунак. Я шкадую таксама, што я еў і піў тут... у доме здрадніка.

І срэбная манета з яго рукі ўпала на стол і заракатала ля чарніліцы.

Вецер кінуўся быў за ім, але раптам спыніўся: маці ўваходзіла ў пакоік. Твар яе быў белы, губы дрыжэлі:

- Сынок, што гэта ён крыкнуў, гэты вар'ят?

Вецер павольна павярнуўся:

- Пакінь, матулька. Гэты чалавек... яго праўда.

Маці сціснула ў руцэ шляк рантуха. Села.

Знадворку пачуўся часты ляск конскіх капытоў, і, пакуль не стала ціха, маці з сынам сядзелі нерухома.

- Ну што ж, распавядай тады, як ты зганьбіў сваю хату, сыне.

Вецер памаўчаў крыху, а потым пачаў гаварыць горача і нястрымна пра тое, як гэта адбылося, пра Вашчылу, пра свой уплыў на збраяроў, пра гэту размову.

Калі ён скончыў, маці маўчала. Бязмерная ўтома была ў яе руках, бляклых вуснах, постаці, што адразу сагнулася, быццам пад вагою.

- Ну што ж, ты не павінен быў лезці туды, калі думаеш, што гэта дарэмная справа...

- Вось і я кажу...

- Але ты пайшоў і, значыцца, павінен быў крочыць да апошняга. Ты даў слова, а словы наш род ніколі не кідаў дурна. Для жанчыны галоўнае - муж, але галоўнае для мужа - сябры па справе і самая справа жыцця. Я гэта калісьці добра разумела. Мне зараз нядобра, вельмі нядобра (Вецер бачыў, як на твары маткі нясцерпны сорам запаліў свой агонь, выгнаў на вочы дзве скупыя слязы). Думаеш, мне лёгка казаць гэта табе... Я ж памятаю твае рукі яшчэ вось гэткімі цёплымі лапэткамі... Зараз ты ведаеш такі верх зямной прамудрасці, як лаціну, а тады казаў, што вецер таму, што калоцяцца дрэвы... Цябе, маленькага, укусіла змяя - я выссала атруту, а ў мяне быў хворы зуб, і я ледзь не памерла... А потым была чума. Мала дзяцей засталося ў жывых, але цябе я выхаяла нейкім цудам... І зараз чужы чалавек, якога я ненавіджу ўсім сэрцам, бо ён забірае цябе, хоць не насіў і не гадаваў, кідае нам, Ветрам, такі дакор. Каб ён здох з голаду пры жывых дарослых дзецях.

- Маці, не лай Вашчылу. Ён...

- А хто вінен, што я яго лаю, што гэткая ганьба звалілася на нашу хату? Ты маўчы. Што б сказаў сумленны чалавек, твой бацька, што б сказаў твой прадзед? Ён быў вольным земляробам, храбрасцю сваёй у паходзе здабыў права насіць корд сабе, і дзеду, і бацьку твайму, і... табе. І ты яго, відаць, сумленна носіш. А твой бацька!.. Ён трымаў сябе не так, не цалаваў стольніку і чэнсніку рукі, не кланяўся ў ногі каштэляну і ваяводзе. Ён быў сам па сабе. Ён казаў: "Калі мы, вольныя мужыкі, будзем так рабіць, што ж рабіць хлопам?" За гэта яго ненавідзелі паны. Калі ты забыў, як ён загінуў, - я табе нагадаю. Слухай! І не вараці твар... Балабановіч прасіў яго быць сватам да дачкі шатнага¹⁶ ў радзівілаўскім паляўнічым доме. Ён адмаўляўся: "Шатны накраў сабе з панскіх вопратак золата і срэбра, ён ходзіць, падпяразаны поясам з персідскага шалю, а ты хоць і вольны, а галота. Дый які з мяне сват? Усе чулі, як я крычаў у вочы Радзівілу, што дзвесце тысяч злотых, гэты пот людскі, што ён выдаткаваў на паляўнічае свята, напалову паклаў у кішэнь маршал, канюшыя і іншая поскудзь. Ён тады гуляў у народалюбца і нічога мне не сказаў, толькі сказаў, што гэта не пот, а праданая за 600 000 злотых вёска Янушполе". Дзе там, Балабановіч настойваў. Бацька паехаў на загібель сваю. Перад ганкам іх настойліва ўмаўлялі зняць шаблі і выпрагчы коней. Бацька, як сват, зняў, але Балабановіу забараніў, а коней выпрагчы адмовіўся, бо гэта была б ганьба.

Потым іх пасадзілі за стол і паставілі разам гуся, парася пад чорнай падліваю і гарбуз¹⁷.

Балабановіч сядзеў аж белы, а бацька ўстаў і сказаў: "Ну што ж, ад гусей і парсюкоў іншага нельга было й чакаць. Пойдзем".

Шатны (казалі, што ён быў незаконным братам Радзівілу) наказаў, каб мужыкоў, якія насмеліліся сватацца да шляхцянкі, пагналі з двара.

"Майму прадзеду сам кароль дараваў волю, - адказаў бацька, - я мужык, гэта праўда. А хто дараваў волю і зрабіў шляхціцам цябе? Усе мы ад Адама, але адны мужнасцю здабылі сабе волю, а іншыя здабылі яе сабе распустай сваіх невядомых бацькоў".

Шатны выняў шаблю, але бацька выбіў яе, выцягнуў шатнага на двор і пасадзіў яго ў карыта са свінячым пойлам.

Удома мы аднеслі цябе да суседзяў. Балабановіч уцёк у пушчу, клікаў бацьку, але той сказаў: "Гэта мая зямля. Я з яе нікуды не пайду. Гэта мой дом, і няхай нехта паспрабуе тыцнуць сюды пысу".

Балабановіч хацеў застацца, але бацька сказаў:

- А табе наказваю ўцякаць.

І прыбавіў:

- Потым... патурбуешся пра сірату. Таму і ўцякай.

Усю ноч мы з бацькам гатаваліся: зараджалі зброю, забівалі дзверы. Яны з'явіліся пад ранак: шатны, маршал, гайдукі. Мы стралялі, забілі пяць чалавек, шмат каго паранілі, але яны ўдзерліся ў хату, падпалілі яе і выцягнулі мяне з агню. А хата палала, як свечка, і бацька страляў, страляў, страляў, а потым пулгакі стралялі ад агню самі, мусіць, бацька ўчадзеў. Мяне ж толькі скруцілі...

Балабановіч і зараз сядзіць у лесе. З сумленнага чалавека зрабілі адрынутага. Гэта ён адпомсціў за бацьку ягоным забойцам, гэта яго турботаю ў нас новы вялікі дом і чатыры кані. І як гэта будзе сорамна, калі ён пойдзе на бой, а ты - не.

- Я пайду.

- Калі ён нагадае той жахлівы дзень. Ты быў тады такім маленькім, як кацянё. Ты смяяўся і пускаў бурбалкі. І вось зараз... І чаму ты не памёр тады ад чумы, замест таго каб зваліць гэткую ганьбу на нашы галовы. Баязлівец! Ты прыгадай тых, на Філазопаўскім Грунце. Гэта ж былі маткі, у іх былі дзеці, ты думаеш, што яны менш за цябе жадалі жыць, немаўляткі. Яны ж не разумелі нават, за што гэта іх. Калі ты не разумееш "свой край", дык падумай, што гэта са мною маглі б зрабіць гэткае, на Філазопаўскім... Край гіне, а ён...

Вецер сказаў з празмерным, ненатуральным спакоем:

- Я пайду! Я заб'ю іх, я не баягуз, я адпомшчу і за бацьку, і за цябе, і за тых, на Філазопаўскім. Але я аднаго толькі баюся, непатрэбнага жалю за жыццём. Вось схопяць мяне, пачнуць катаваць. Як зрабіць, каб не пахіснуцца, каб смяяцца ім у вочы, каб не задрыжэлі мае калені, калі павядуць на страту, каб забыцца пра агонь і не стагнаць ад успамінаў у апошнюю ноч, каб заўсёды, калі будзе выбар, забіць ворага або ўратавацца - я выбіраў першае.

Я не здраджу, але магчыма, у нейкі момант не знайду ў сябе сілы засмяяцца ім у вочы, там, дзе патрэбна, прыпамятаўшы жыццё, цябе, Агату. Каб не смяяліся яны над адзіным, над ніводным маім стогнам - я не хачу, не жадаю даць ім гэтае ўцехі! - дапамажы мне! Гэтага я баюся, гэтага, матуля! Збаў мяне, ратуй мяне, ратуй ад ганьбы. Зрабі, каб я, такі малады, вясёлы, здаровы, закаханы ў жыццё, не шкадаваў за ім. Зрабі!

Як маленькі, ён упаў на падлогу, абхапіў рукамі яе ногі і прыціх. Маці як быццам і не заўважыла гэтага і толькі потым горка сказала:

Усе чамусьці думаюць, што маці ўсё сцерпіць, і таму просяць у яе такое, нібы сэрца яе з жалеза.

Доўгая трывалая ціша. Не слёзы - скамянеў твар маці, калі яна доўга глядзела некуды ў адно месца паўзверх галавы сына, і раптам сказала глухім надтрэснутым голасам:

- Добра, я дапамагу.

Вецер прыўзняў твар. Яна хутка, як быццам баючыся спыніцца, загаварыла:

- Пойдзеш у бок Ківаверцаў. Потым трымайся па лагчыне на Зорны Кол¹⁸ ад вялікага каменя. Не даходзячы да пачынка Памярэч, з паловы шляху звяртай на Імшаны Яр. На адхоне яго пабачыш пад вялікім дубам пячору. Прыйдзі зацямна. Там... чалавек. Будзе гнаць - не йдзі. Не палі святла. (У яе перахапіла голас.) Скажы яму: "Мне гэта трэба. Я нізавошта не пайду. Я ўсё ведаю". Павячэрай з ім у цемры, кладзіся з ім поруч, а ўранцы хадзі дадому. А зараз прэч, прэч хутчэй! Прэч!

Вецер ні пра што не пытаўся, нацягваючы чугу.

Яна была пацягнулася да яго, але потым, быццам баючыся страціць рашучасць, адсунулася, задрыжала ўся, ухапілася пальцамі за стол так моцна, што яны пабялелі і закалаціліся, павольна апусціўшыся галавою на стол.

Вось сказаць яму, сказаць цёпламу, яшчэ зусім маленькаму. Хто сказаў, што ён жэніцца? Ён жа яшчэ зусім маленькі, куды яму на крыж і пакуты?! Сказаць? Напэўна, сказаць... Не, не, зубамі прыкусі губу да крыві, маўчы, маці, маўчы, вечная жаласніца за сваіх дзяцей! Хто зверне на цябе ўвагу? Маўчы, сцеражы гонар і добрую славу сына!

Маленькі, маленькі мой, дай табе шчасця ў гэту апошнюю, у гэту праклятую часіну!

Маўчы, маці! Плач слязьмі, якіх ніхто не бачыць і ад якіх сівеюць косы.

Маўчы, маці! Потым, як пацягнуць яго на прэнг¹⁹, можаш плакаць крывавымі слязьмі, гэта адно табе дазваляецца. Плакаць крывёю не забароніць нават кароль.

А пакуль маўчы, маці, маўчы!

Калі ноч кінула ў вокны бразганне падкоў, маці схапілася за вушак дзвярэй, расшыранымі вачыма ўглядалася ў цемру, быццам жадаючы пабачыць яго яшчэ раз.

Потым пахіснулася, упала.

Плач, маці! Плач!

А Вецер тым часам ляцеў, быццам за ім гналіся ваўкі. Па сцежцы ў бок Ківаверцаў - хутчэй, хутчэй! Вось вялікі камень у асінах. Зорны Кол стаў на хвост - хутчэй, хутчэй! Ранішні вецер пачынае штурхаць яго ў грудзі, не пускае ў Памярэч - хутчэй! І, урэшце, трасца яго бяры з гэтым чалавекам. Чым гэта ён будзе лячыць мяне, гэты чараўнік? Нават калі гэта не дапаможа, ён, Вецер, абавязкова пойдзе ў Крычаў. Ён будзе біцца, бо нельга дазволіць гэткага... на Філазопаўскім... І ён знойдзе ў сабе моц, каб годна трымацца да канца. Палятуць па зямлі агнявыя віцы, паўстане народ. Недзе далёка застанецца Агата... Гэх, дый што не знікне з сэрца мужчыны, калі імкне яго кудысь конь і вольны вецер спявае ў вушах.

Аж вось і пушча. Чарнеюць у цемры дрэвы. Звініць недзе ў Імшаным Яры крыніца. А можа, соўка спявае: "Кап-кап-кап". Вымалёўваецца ў небе магутны дуб. Вось і пячора.

З горла яе павеяла жыллём. Вецер сагнуўся і палез у атвор. Крокаў са два давялося паўзці, потым ён разагнуўся, паклікаў. Адказу не было. Абмацаў рукамі: ля ўвахода нейкі гарлач, далей - ложак з саломы, зэдлік. Гаспадара няма.

Ён не паспеў як мае быць агледзецца, як нейкі цень засланіў уваход і пачуўся спуджаны голас:

- Нашто ты з'явіўся сюды, чалавеча? Бяжы хутчэй. Сюды прыходзяць толькі...

- Чакай, - перапыніў яго Вецер, - я не пытаюся ў цябе, хто ты, а я Вецер, рамеснік з Крычава. Я шукаю прыстанішча на ўсю ноч. І я прашу цябе - не палі агню, не кажы мне нічога. Я ўсё ведаю, - дадаў ён, прыгадаўшы словы маці.

- Ты б лепей ішоў прэч, чалавеча. Тут толькі адна жанчына прыносіць ежу і пакідае на пяньку, за добрую сотню крокаў. Я зусім адзін ужо шмат год.

- Ты гоніш госця? - спытаў Вецер.

- Да мяне ў госці прыходзяць толькі тыя, якім нічога не патрэбна ад жыцця, - сказаў голас.

- Ну а мне якраз гэтага і трэба. Зразумеў? Залезь сюды.

- Лепш бы ты ішоў адсюль. Ідзі, прашу цябе найменнем маткі тваёй.

- Яна сама паслала мяне.

- Са-а-ма?

- Так, сама. Слухай, кінь гэтыя размовы, лезь сюды і маўчы.

- Глядзі, чалавеча, - і нейкі вялізны цень палез у атвор. Больш нічога не адбылося ў гэту ноч. Яны елі ў цемры тое, што Вецер выцягнуў з сакаў, і рукі іхнія сутыкаліся над ежай. Потым яны ляглі спаць. Чалавек уздыхаў, кладучыся, і потым, ужо засынаючы, сказаў:

- Цяжкае робіцца на зямлі. Вялікая навала ідзе на краіну. Я даўно не бачыў людзей, але ведаю. Сёння зноў білі гакаўніцы недзе па-над Сожам. Уцекачы бягуць некуды па пушчах, але сюды яны не заходзяць, не... Гэта першы. І дзе толькі людзі не шукаюць спакою... Так, білі гакаўніцы... і нешта гарэла, языкі шугалі ў паветра.

Але Вецер не чуў гэтага, ён спаў.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Раніцай, калі ён прачнуўся, чалавека ў пячоры не было. У атвор білі сонечныя праменні, голасна спявала нейкая птушка, ад крыніцы разносіўся гоман спадаючых кропель.

Вецер палез з пячоры. Учарашні чалавек стаяў на каленях і дзьмухаў на невялічкае вогнішча. Рукі яго былі запэцканы ў нешта чорнае. Потым ён павярнуўся, і Вецер пабачыў твар, таксама брудны.

"Ну й мурза!" - падумаў Вецер, падыходзячы бліжэй, але, прайшоўшы яшчэ крокі з тры, спыніўся: тое, што ён прымаў за бруд, было натуралным колерам твару. Яшчэ хвіліна, і Вецер стаў як аслупянелы, сціснуўшы кулакі. Страшэнная здагадка праляцела ў яго галаве, кальнула ў сэрца, а гартань сама выдушыла:

- Ільвіныя пранцы!!!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Так, гэта была праказа. У тыя далёкія гады яна сустракалася даволі часта. Гарады, дзякуючы сваёй скупчанасці за мурамі, цеснаце і перанаселенасці, былі спрыяльнымі мясцінамі для заразы. Людзей касілі чума і воспа, далакопаў у час эпідэміі нельга было знайсці нават за вялікія грошы, і людзі валяліся, як рэчы, на вулках зачумлёных гарадоў, пакуль злачынцы з турмаў бусакамі не адцягвалі іх у пустыя будынкі, якія адразу ж падпальваліся. Ноч асвятлялася гэтым полымем і паходнямі варты. Свінні, якія жэрлі рыззе зачумлёных у тупіках, раптам круціліся і падалі на месцы. Звычайна толькі з надыходам халадоў хвароба йшла на спад, а да таго часу людзі, ашалеўшыя ад жаху, не ведалі, што ім рабіць. Чыталі модлы, палілі пудзіла "чумы", запрагаліся ў рала і абворвалі горад. Той, што араў, біў "коней" бізуном. Выпадковых сустрэчных забівалі як увасабленне чумы.

Чума!!!

Жах перад невядомым часам рабіў з людзей звяроў. Не клікалі есці жабрака, не дапамагалі бацькам. І над мёртвымі гарадамі ляцеў адзіны, споўнены жаху, крык.

Чума!!!

Іншы раз і зараз бываюць нявызнанымі шляхі заразы. Я ведаю выпадак: на гарышчы старой царквы, пад пластом галубінага памёту, адшукалі вельмі цікавую старадаўнюю кнігу. Яна надзіва збераглася: памёт - добры ізаляцыйны матэрыял. Яе аддалі вядомаму знаўцу старажытнасцей, і ён, чытаючы яе, выпадкова калупнуў пальцам скуру на твары. Гэтага было дастаткова, каб ён захварэў на воспу і потым памёр. Гэта быў выпадак воспы новага, праўдзівей старога, віду, год дзвесце яе не было ва ўсім свеце, а ў кнізе яна праляжала трыста год, як быццам дзеля таго, каб заваліць гэтага незвычайнага чалавека, які так смела выкрываў таямніцы мінулага.

Можна сабе ўявіць, як пужаліся заразы ў тыя часы. І хоць праказа была хваробаю адзінак - невядома, чаго баяліся больш, яе ці чумы. Перабольшаны жах перад гэтай хваробай рабіў тое, што нават паветра, якім дыхаў пракажоны, лічылася атрутным: дыхні - абавязкова памрэш. А гэта было далёка не так.

Няшчасныя людзі, якіх правіна была толькі ў тым, што яны захварэлі, хаваліся ў пушчах, пячорах, ярах, як звяры. Часам на пракажоных рабілі аблавы, калі абрыдала паляванне на ваўкоў.

Гэта быў княжацкі спорт.

Жахам перад праказай іншы раз карысталіся разбойнікі, жывучы па суседству з пракажонымі, дзе іх баяліся шукаць.

Калі пракажоныя з'яўляліся ў гарадах, яны павінны былі апранаць белы балахон з капюшонам, а ў руках трымаць бразготку і бразгаць безупынна.

Але гэта было рэдкай з'яваю: няшчасныя больш баяліся людзей, чым людзі - іх.

Таму няма нічога дзіўнага, што Вецер стаяў як мёртвы, жахаючыся гэтага чалавека і разумеючы адначасова, што зараз і ён не лепшы, такі ж гнаны, няшчасны, хворы, адрынуты. Ён не можа зараз пацалаваць маці, нявесту, не можа паціснуць руку друга, павінен закрываць рот хусткаю.

Мімаволі ён адсоўваўся ад гэтага чалавека, з якім спаў на адным ложку, а чалавек, пабачыўшы гэта, здзівіўся.

А Вецер усё зразумеў. Маці зрабіла тое, што ён жадаў. Зараз няма чаго і думаць пра жыццё. Праз некалькі год праказа з'явіцца на лобе, але праказа не можа забараніць яму ўсе гэтыя гады біць, душыць, рэзаць, паліць гэтых мярзотнікаў. Што ж, маці нарадзіла ў яго сэрцы поруч з безнадзейнасцю і мужнасць таксама. Але як горка, як нясцерпна горка жыць!..

А пракажоны думаў і бачыў, што гэты чалавек не ведаў, з кім ён вячэраў і начаваў, і мімаволі добрая, вінаватая ўсмешка з'явілася на яго сапсаваным твары, які быў падобны на львіную маску, на сухіх сініх губах. І ён заплакаў:

- Што ж ты спудзіўся, чалавеча, калі ты ведаў, хто я такі? Хіба я не гнаў цябе? Чаго ж ты прыходзіў! Нашто вялікую крыўду зрабіў мне, сказаўшы: "Я ведаю"? Ці, можа, ты думаў, што я нейкі схімнік або варажбіт? Я падумаў, што гэта табе кoнча трэба. Часам жа ж чалавеку патрэбна ... не чакаць ад жыцця нічога.

Але Вецер ужо справіўся. Ён зрабіў некалькі крокаў наперад і паціснуў пракажонаму руку.

- Бывай, браце. Усё добра, як яно здарылася. Не злуйся. У сэрцы маім - жалеза.

І хоць пякучы боль агарнуў яго душу і так цяжка яму было, што не хацелася жыць, ён усміхнуўся.

Ён быў мужны чалавек.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Непадалёк ад пячоры пракажонага ён спыніў каня і лёг пад шыпшынавы куст. Падумаць было аб чым.

Маці дасягла мэты. Зараз нельга яму жыць у хаце. Ён заедзе, каб узяць каня, пулгакі і грошай, і папрамуе ў Крычаў. Вашчыла чакае. Ён не падасць рукі матцы, не пабачыцца нават з Агатай, ён будзе жыць асобна ад таварышоў і біцца будзе таксама асобна. Нішто не шкодзіць і пракажонаму загінуць як след. Нават лепей, бо шкадаваць жыццё яму няма чаго. Лепей загінуць нават на прэнгу, нават у агні, чым жыўцом згнісці. Знікнуў жах. Безнадзейнасць стаіць і глядзіць у вочы сталёвымі вачыма. Што ж, будзем жыць!

Усё перагарэла ў душы, усё скончылася.

Ранняй раніцай свісцелі івалгі, апошні крык леляка гучэў з лясное цемры. Быццам страшная навальніца праімчалася над маленькім пачынкам, над драўляным будынкам маці Ветру, пакінуўшы пасля сябе бязбурнае і чыстае паветра.

Маленькія галасістыя птушкі цывікалі ў лістоце: кожнае маленькае птушынае цельца разрывалася ад самазабыццёвай радасці жыцця. Яны пазбыліся жахаў яшчэ адной ночы.

- Жыць! Жыць! Жыць!

- Жыў! Жыў! - адказвалі вераб'і.

- Жывы вы? Жывы вы? - пыталася кнігаўка ў небе над мокрымі сожскімі лугамі.

- Так. Так, - спрабаваў апошнім каленцам сцвердзіць салавей у калінавым кусце, але прыпамятаў, што не яго час, і сарамліва заціхнуў.

І Вецер таксама жадаў стаць тварам да сонца і красак і мокрых, пахучых лісцяў бэзу, якія абдаліся за ноч халоднай расіцаю і крычаць:

- Жыў! Жыў! Чуеце вы? Жыў!

За шуламі варот ужо стаялі асядланыя коні з узорнымі перакіднымі торбамі, і корд Ветру быў прытарочаны да сядла варанога жарабца. І поруч стаяў белы конь Агаты.

А сам Вецер з Агатаю стаялі на каленях перад маткаю, якая за гэтыя дзве ночы зусім пасівела. Вочы на паўтвару, ліхаманкавы румянец, чорнае пакрывала на плячах і такі ж, як раней, стройны, прамы стан.

Маці бласлаўляла іх, ламала над галавою "чужынскую стралу" і шаптала апошнюю ваенную замову:

- Ад страляння чужынскага, ад сухоты агнявой - косткі і мяса, сэрца і ныркі, жылы і печань, мазгі і вочы, і уды тайныя хай моцнымі будуць... ...ад корда і шаблі, рацішча і пулгака, нажа і шыбня, шастапёрка і аркана, і дубіны з крэмню і дубу, і каменнай сякеры, ад удару шчытом, ад дзіды і стралы - хай моцнымі будуць косткі і плоць і кроў...

...сілы дай, калі вораг перакуліць і занясе нож, даць яму нагою ў прычыннае месца...

...на ворага няхай перад бойкаю нападзе трасенне яго ступіц, і жылы падкаленнай, і нядужасць рукі, і цемра ў вачах...

Яна шаптала даволі доўгі час, і Вецер чуў толькі асобныя ўрыўкі, калі яна пачала чытаць, дзеля папярэджання, замовы "на ратных". Ён не верыў, але пакрыўдзіць маці не мог Яму было ўсё адно, будуць чытаць нешта або зусім не будуць, і ён толькі адмячаў у галаве:

"Вось ад ліхаманкі, калі спіш на зямлі, вось ад таемнай атруты ворага, а вось ад крыві".

І яшчэ шмат чаго. Доўга-доўга шаптаў голас маці, быццам яна ў апошнюю гадзіну ад усяго жадала абараніць сына. І ўрэшце ўвесь запас замоў скончыўся, і яна не магла больш нічога прыпамятаць, а таму з цяжкім уздыхам сказала:

- Ну вось і ўсё. Зараз вы... як за тоўстым мурам.

Яна не ведала, што не ад такой смерці і не ад зброі скончыцца бліскучае жыццё яе сына, што ад такой смерці яна не замовіла яго, бо такой страты не бачыла яшчэ зямля, сытая крывёю.

І маці яшчэ сказала толькі:

- Думаеш, жонка лепшая за матку, якая ўчора спудзілася твайго корда. Няўжо ты думаў, што я баялася смерці? Я ведала, што ты можаш, не памятаючы сябе, ударыць кордам. І я не жадала, каб хтось сказаў: гэта той, што забіў сваю матку, - чаго ідзяцё за ім, людзі? Пра цябе думала я нават і тут. А ты падумай, хіба свеціць мне сонца, калі яно не свеціць табе?

І праз хвіліну прыбавіла:

- Даруй мне, сынку, за гэтую пакуту. Але лепей гэта, ніж імя Ветру ў ліку здраднікаў.

Вецер пацалаваў зямлю ля ног маці:

- Я не дакрануся рукою да сябра, толькі яна будзе даваць мне корд і каня. Бывай, матулька. Дзякуй табе за ўсё.

Маці ўладна (Вецер не пратэставаў, ён ведаў - так трэба) абхапіла яго галаву, прыцягнула яго да сябе і пацалавала сына ў пакуль што чысты белы высокі лоб, аддала апошні пацалунак яму, які ішоў на крыж. Яна не енчыла над ім, як тая, іншая, яна стаяла проста і горда, бяздоннае сэрца, вялікая беларуская маці.

І пакуль дзве постаці на конях не зніклі ў пушчы, яна глядзела ім услед, быццам жадала назаўсёды зберагчы ў параненым да смерці сэрцы стройную постаць сына, доўгае залацістае валоссе яго і маленькую фігурку, што ехала поруч з ім на белым коніку, паклаўшы белую ручку на яго плячо.

Дык вось якія справы чыніліся дзвесце год таму на зямлі беларускай. Чатыры гады трымалася паўстанне Вашчылы ў старастве Крычаўскім, якое Крывавы Падчашы аблыжна называў "сваім". І вялікай славы дасталі не паны, не рыцары, а журботныя цені крычаўскага майстра, мілаславіцкага мешчаніна і хацімскага гандляра воскам, селяніна і ваяводы.

Чатыры гады грымела паўстанне, на ўсіх шляхах віліся зялёныя і залатыя сцягі, сялянскія загоны з віламі і косамі з ровам валілі на бледных шляхецкіх ваякаў, і падалі брамы замкаў, і мужык, як гаспадар, уваходзіў у пакоі, дзе раней бываў яго бацька толькі ў ланцугах.

Яны біліся за волю, і заўсёды наперадзе ляцеў на вараным кані чалавек, які нікому не паціскаў рукі, а за ім імчалася маленькая фігурка ў белым плашчы і бліскучым шаломе. І яны секлі, не ведаючы страху смерці, і людзі імкнуліся за імі як на крыллях, лавінаю, быццам сам Белы Коннік павярнуў зброю супраць паноў і скакаў наперадзе на ворага.

П'яны быў пір. Секлі ў капусту, і мячы іхнія не ведалі літасці, і іншую кроў упершыню павінна была піць зямля. Але кулі і шаблі і шыбні літавалі іх, аж пакуль у страшнай бойцы на старым магілёўскім гасцінцы не загінула Агата ад жараб'ёвай насечанай кулі нейкага шляхціца. Вецер зрабіў з яго чатырох раней, чым той паспеў вырачыць ад смяротнага жаху вочы.

Вылі над ёю жанчыны, і чорны камень лёг на яе белае цела. Але Вецер амаль не плакаў, ён не паспеў яшчэ дасхочу напаіць крывёю свой корд.

І ворагі баяліся яго.

Але ўрэшце ўсё было скончана. Я калі-небудзь яшчэ паспею распавесці, як Геранім Радзівіл паслаў на маленькі мяцежны Крычаў гусараў, драгунаў, іншаземцаў, а потым з'явіўся і сам, як паставілі вакол Крычава варту, як палкоўнік Пястрыцкі (няхай давеку кіпіць у смале яго чорнае сэрца) гатаваўся душыць сваю зямлю, як Вашчыла клікнуў паспалітае рушэнне, як разагналі сялян гарматаю і дробнай куляю, як паўсюль на полі крыві ляжалі белыя фігуры абаронцаў волі.

Я раскажу калі-небудзь і пра тое, як блаславіў забойц біскуп магілёўскі Валчанскі (ганьба табе, царква Хрыстова!), як залілі крывёю няшчасны Крычаў і набатны звон папіхалі нагамі сабакі Падчашага, як на пaлях сядзелі лепшыя людзі нашай зямлі, як вешалі на прэнг і вешалі за рэбры на гакі і на шыбеніцы, як марылі людзей у смуродных псарнях, як трэскі, намочаныя ў серку, забівалі за пазногці і падпальвалі і як ад таго счыніўся вялікі мяцеж не толькі ў Крычаўскім старастве, але паўсюль.

Але зараз я не магу. Ламаецца пяро ў руках, і кроў, якою пісана гэта, не прасушыш ніякім пяском.

І было гэта на працягу ўсяго студзеня і ўсяго тыдня сырапуснага і далей, пакуль не сплылі мы крывёю. Помсцілі крывёю. Помсцілі крычаўлянам за тое, што дзвесце год таму абламаў Жыкгімонт рогі князю Васілю Жылінскаму, і за жах свой помсцілі і за баягузства сваё перад імі. І за бязмежную мужнасць іхнюю помсцілі жорстка.

Сапраўды, нязмерная мера пакут тваіх, люд беларускі!

Схоплены быў і Вецер у той час, як ён ратаваў Вашчылу. Давяловя яму выпіць да донца кубак смяротных пакут. Допыты вяліся ўдзень і ўначы, але ён маўчаў і толькі карыстаўся кожнай нагодаю, каб дакрануцца да рукі ўсіх членаў "доказнай інквізіцыі". Ахвотна таксама ён цалаваў рукі тром прэсвітэрам, хоць ад споведзі адмовіўся, і кранаў ката і Пястрыцкага і шмат яшчэ каго. Лоб ягоны быў яшчэ чысты.

І ён маўчаў і смяяўся ў вочы тым, што садзілі яго ў студню і ў комін, і спяваў на прэнгу здзеклівыя песні. Ніводнага стогну, ніводнай слязы.

Іншыя трымалі сябе на допытах таксама горда. Карпач грубымі жартамі даводзіў інквізітараў да істэрыкі, быццам гэта былі жанчыны. А засожскі растрыга-поп Малькевіч папрасіў размяць рукі перад смерцю і страшэнным ударам убіў нос пасланцу намесніка магілёўскай катэдры.

І душыцелі дабівалі людзей Вашчылы, і зноў было цяжка, і палалі ўначы хаты.

І ўсё ж яны трэсліся ўначы ў ложках, калі рып мужыцкіх вазоў будзіў іх, і ў агнях начлежнікаў за ракою бачылі яны агнявыя віцы. Яны баяліся занадта мучыць той люд, што заставаўся ў жывых, бо жорсткі позірк Вашчылы, бо моцныя рукі Карпача, бо адвагу Ветру бачылі яны ў кожным позірку, у кожных мазалістых руках, у тысячах твараў і тысячах рук беларускіх.

Што ж датычыцца Ветру, дык яго, разам з іншымі, зашылі жылаю ў мядзведжую шкуру і зацкавалі хартамі ў марозны ясны дзень на плошчы горада Крычава.

Калі ён, задушыўшы некалькі ваўкарэзаў, упаў і вялікі хорт упяўся ў яго глотку, што спявала песні і смяялася, калі ўжо нельга было вызначыць нічога чалавечага ў тым, што ляжала на зямлі, - сівая жанчына ў чорным рантуху раптам крыкнула і ўпала мёртвай на прымяты снег.

Сэрца яе не вытрымала.

І над корчамі страчанах, над палаючымі сёламі, над пaлямі і шыбеніцамі, над бядою народная рагаталі прэсвітэры-інквізітары, рагатаў Пястрыцкі, рагаталі суддзі трыбуналу... Адзіны чалавек, які мог растлумачыць, што смяяцца ім няма прычыны, ляжаў мёртвы на зямлі, і яны са здзіўленнем прыгадвалі яго словы: "Мой праклён хутка з'явіцца на вашых ілбах!"

Паны, да якіх ён дакрануўся, яшчэ нічога не разумеючы, рагаталі над корчамі страчаных.

Усе яны памёрлі.